Biografie Emile Verhaeren
Emile Verhaeren (1855-1916)
Emile Verhaeren wordt op 21 mei 1855 te Sint-Amands geboren. Als zoon van een welstellende handelaarsfamilie, behoort hij tot de burgerij van het Scheldedorp. Niettegenstaande de voertaal in het gezin het Frans is, spreekt de jonge Verhaeren het dorpsdialect met zijn klasgenoten van de dorpsschool en de inwoners van Sint-Amands.
Op elfjarige leeftijd wordt Verhaeren op internaat gestuurd. Hij doorloopt zijn middelbare studies aan het befaamde Sint-Barbaracollege te Gent. Ook Georges Rodenbach, de latere auteur vanBruges, la morte, loopt er school. De strenge Jezuïetenopleiding zorgt evenwel voor de volledige verfransing van de Scheldezoon.
Na zijn middelbare studies gaat Verhaeren rechten studeren aan de Leuvense Universiteit. Hij leidt er een studentikoos leven. Hij neemt deel aan diverse literaire activiteiten, publiceert zijn eerste pennenvruchten in verscheidene studentenbladen en komt in contact met gelijkgezinde studenten - de latere medewerkers van het revolutionaire tijdschrift La Jeune Belgique . Gepromoveerd tot doctor in de rechten, loopt Verhaeren van 1881 tot 1884 stage bij Edmond Picard (1836-1924), een gerenommeerd Brusselse strafpleiter, wiens literaire en politieke activiteiten hem tot spilfiguur van de avant-garde in de jaren 1880 tot 1890 maken. In diens wekelijks Salon komt Verhaeren in contact met schrijvers en kunstenaars. Het verlangen om dichter te worden is groot. Na slechts twee processen te hebben bepleit, hangt hij zijn toga aan de haak en besluit zijn leven aan de kunst en de literatuur te wijden.
Vanaf dan werpt Verhaeren zich op als een hartstochtelijk kunst- en literatuurcriticus. Hij werkt mee aan verschillende Belgische tijdschriften, wordt redacteur bij La Jeune Belgique en L’Art Moderne en levert verscheidene bijdragen aan buitenlandse tijdschriften. Algauw groeit Verhaeren uit tot de spilfiguur en spreekbuis van het artistieke en literaire reveil aan het einde van de 19de eeuw. Met zijn baanbrekende artikels brengt de visionair Verhaeren jonge veelbelovende kunstenaars - waaronder James Ensor - onder de aandacht van het publiek.
Terwijl zijn literaire en kunstkritische artikels zich in een snel tempo opvolgen, publiceert Verhaeren in 1883 zijn eerste dichtbundel Les Flamandes. Geïnspireerd door de doeken van grote Vlaamse schilders als Jordaens, Teniers en Steen, beschrijft de jonge dichter op een volkse wijze het Vlaamse land en zijn inwoners uit zijn herinneringen. De naturalistische inslag van het werk en de vaak provocerende, sensuele en realistische schetsen van zijn geboortestreek hebben een enorm succes in avant-garde kringen. In het katholiek landelijke milieu verwekt de bundel eveneens heel wat ophef.
Ook Verhaerens tweede dichtbundel Les Moines (1886) wordt niet met het verwachte enthousiasme onthaald. Deze tegenslagen, de dood van zijn beide ouders in 1888 en zijn aanhoudende gezondheidsproblemen leiden tot een morele crisis, die ook op zijn oeuvre haar weerslag heeft. In deze periode verschijnen de dichtbundels Les Soirs (1888), Les Débâcles (1888) en Les Flambeaux noirs (1891).
Maar in oktober 1889 - tijdens een bezoek aan zijn zus - ontmoet Verhaeren de vijf jaar jongere Marthe Massin te Bornem. Deze getalenteerde Luikse kunstenares geeft tekenles aan de kinderen van de graaf de Marnix de Sainte-Aldegonde. Ze komt geregeld aan huis bij Verhaerens zus, wier man rentmeester van de graaf is. De dichter is op slag verliefd. Het koppel trouwt op 24 augustus 1891 en vestigt zich in Brussel. Hun geluk weerspiegelt zich in de drie bundels liefdespoëzie die de dichter aan zijn vrouw wijdt: Les Heures Claires (1896), Les Heures d’Après-midi (1905) en Les Heures du Soir (1911).
Maar niet alleen in zijn huwelijksgeluk vindt Verhaeren dichterlijke inspiratie. In de dichtbundels Les Campagnes Hallucinées (1893), Les Villes Tentaculaires (1895), Les Villages Illusoires (1895) en zijn eerste theaterstuk Les Aubes (1898) , trekt hij ten strijde tegen de sociale ongelijkheid en de teloorgang van het platteland, wrange vruchten van de Industriële Revolutie.
Op het keerpunt van zijn carrière - omstreeks 1898 - vestigt de dichter zich voorgoed te Saint-Cloud nabij Parijs. De verhuizing komt zijn literaire productiviteit en faam in Frankrijk en heel Europa ten goede. Tot het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog keert de dichter evenwel jaarlijks terug naar Le Caillou-qui-Bique, zijn buitenverblijf in de buurt van Roisin aan de Frans-Belgische grens.
Bij het aanbreken van de 20ste eeuw is de dichter wereldberoemd: zijn oeuvre wordt vertaald, geciteerd en besproken. Zijn humanitair expressionistisch werk getuigt van een vernieuwd geloof in de mens en zijn triomfantelijke levenskracht. Verhaeren reist doorheen Europa - tot zelfs in Sint-Petersburg en Moskou - , geeft talloze lezingen en wordt door koning Albert I gepromoveerd tot poète national. In 1911 grijpt Verhaeren zelfs net naast de Nobelprijs voor Literatuur, die wordt toegekend aan zijn vriend Maurice Maeterlinck.
Maar in 1914 - op het toppunt van zijn roem in Duitsland - breekt de Eerste Wereldoorlog uit. Verhaeren is ontredderd. Als strijdbare pacifist klaagt hij in vlammende en schrijnende verzen de waanzin van de oorlog aan, publiceert gedichten in anti-Duitse geschriften en geeft voordrachten. Zo ook op 26 november 1916 te Rouen. De volgende dag tracht de 61-jarige dichter nog voor de stilstand van de rijtuigen aan boord te gaan van de trein naar Parijs. Hij verliest het evenwicht, glijdt onder de trein … en overlijdt ter plaatste.
Verhaeren, een Vlaming ?
Geen auteur, zelfs geen Nederlandstalige, heeft Vlaanderen met zoveel liefde als Verhaeren bezongen. Niettegenstaande zijn vernieuwingsdrang op artistiek vlak, was hij een kind van zijn tijd. Wie school liep, studeerde in het Frans. Wie schreef, schreef in het Frans. En wie schrijver werd, had nauwelijks een andere keuze dan te opteren voor het prestigieuze Frans.
Toch voelde Verhaeren zich Vlaming in hart en nieren (“et pourtant, je suis le fils de cette race ”). Zijn oeuvre wordt getekend door een immense liefde voor Vlaanderen, vanaf zijn debuutbundel Les Flamandes (1883) tot de vijfdelige cyclus Toute la Flandre (1904 - 1910). Maar Verhaeren moest ook ervaren dat zijn verzen en zijn proza het Vlaamse volk niet bereikten. Pas met de oprichting van het tijdschrift Van Nu & Straks (1893) kregen Vlaamse schrijvers de kans in het Nederlands te schrijven. Voor Verhaeren was het echter te laat om nog over te schakelen naar het Nederlands.
Maar deze sombere medaille heeft ook een lichtende keerzijde. De Fransschrijvende Verhaeren heeft Vlaanderen op de Europese literaire kaart gezet. Frans was immers de enige cultuurtaal waarin men heel Europa kon bereiken.
Aangeslagen en verontrust zag de dichter hoe het Vlaamse land werd leeggezogen door de attractiviteit van de steden. De bejubelde schoonheid van het platteland - zoals beschreven in zijn eerste dichtbundel Les Flamandes - was verworden tot ellende en miserie. Toch geloofde hij in de mogelijkheden van de grootstad, de industrialisatie en de technische vernieuwingen. Door de technische vooruitgang zou de mens zijn materiële zorgen kunnen neutraliseren en meer tijd kunnen vrij maken voor het geestelijke levensavontuur en creativiteit. Verhaerens visie op de toenmalige sociale problematiek en samenleving resulteerde evenwel niet in een ‘daad-’werkelijk verzet.
Verhaerens ‘sociale trilogie’ kende niet alleen een Europese weerklank bij zijn tijdgenoten, wegens zijn ideologische inslag. Het genoot eveneens een enorm succes in het Rusland na de Oktoberrevolutie.
Tot deze vriendenkring behoorden onder meer Verhaerens studiegenoot Georges Rodenbach en de medewerkers van La Jeune Belgique waaronder Camille Lemonnier, Maurice Maeterlinck, Georges Eekhoud, Charles Van Lerberghe, Albert Giraud, André Fontainas, Iwan Gilkin en Jules Destrée. Hun letterkundig succes was mede te danken aan uitgevers als Edmond Deman.
Terwijl Verhaerens liefde voor Vlaanderen hem in vriendschappelijk contact bracht met verscheidene Vlaamse schrijvers als Cyriel Buysse, Stijn Streuvels, Karel Van de Woestijne, Pol De Mont en August Vermeylen, bracht zijn Europese gerichtheid hem er toe relaties met talrijke schrijvers en dichters in het buitenland te ontwikkelen. Zo onderhield de dichter in Nederland banden met onder meer Lodewijk van Deyssel, Frederik van Eeden, Albert Verwey en Jan Greshoff.
Tijdens zijn vele uitstappen naar Parijs leerde hij de Franse symbolistische intelligentsia als Stéphane Mallarmé, Jean Moréas, Gustave Kahn, Paul Adam, Villiers de l’Isle-Adam, Paul Valéry en René Ghil kennen. In de lichtstad raakte hij eveneens bevriend met André Gide, Stuart Meerill, Francis Vielé-Griffin, Henri de Régnier, en Alfred Vallette, het hoofd van de uitgeverij Mercure de France die de faam van Verhaeren in Frankrijk bestendigde.
Maar Verhaeren beperkte zich niet tot contacten met het Parijse intellectuele milieu. Hij streefde ernaar zijn literaire opgang ook verder te zetten in andere landen. Bij zijn bewonderaars treffen we naast Guillaume Apollinaire, Jules Romain en Georges Heym. Ook Rainer Maria Rilke, de Oostenrijkse schrijver en essayist Stefan Zweig en de futurist F.T. Marinetti. Tijdens zijn rondreis in Rusland in 1913 ontmoette Verhaeren onder andere de befaamde Russische dichter en filosoof Valeri Brjoesov, de componist Nicolai Myaskovsky, de schilder Leonid Pasternak en diens zoon Boris.
Naast literaire duizendpoot, was Verhaeren ook een graag geziene kunstkenner die intieme vriendschappen onderhield met de meest progressieve artiesten van dat ogenblik. Onder meer de kunstenaars van Le groupe des XX - Willy Schlobach, Théo Van Rysselberghe, Fernand Khnopff, James Ensor, Dario de Regoyos, Constantin Meunier, Henry van de Velde, William Degouve de Nuncques, Georges Minne, Georges Lemmen en Constant Montald - behoorden tot Verhaerens vriendenkring. Deze kunstenaars wilden breken met de academische conventies en droomden ervan de kunstwereld te doen herleven en van Brussel het centrum van de avant-garde te maken. Daartoe organiseerden ze onder meer een jaarlijkse tentoonstelling van eigen werk en werk van buitenlandse kunstenaars met dezelfde esthetische opvattingen: Claude Monet, Pierre-Auguste Renoir, Paul Cézanne, Alfred Sisley, Camille Pissarro, Vincent Van Gogh, Paul Gauguin, Henri Matisse, Georges Seurat, Paul Signac, Maximilien Luce, Henri-Edmond Cross, Auguste Rodin, Henri de Toulouse-Lautrec, Odillon Redon, Jan Toorop en James Mc Neil Whistler.
Overtuigd dat deze kunstenaars een verandering in de naar zijn mening te academische en steriele kunstbeoefening tot stand konden brengen, schreef Verhaeren lovende artikels over hun tentoonstellingen en hun experimenten. Verhaerens kunstkritieken resulteerden later in kunstenaarsmonografieën over Rembrandt (1904), Ensor (1908) en Rubens (1910).
